Nowelizacja przepisów wprowadzona ustawą z 9 lutego 2022 roku o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw (zwanej dalej także: „Ustawą”, „Nowelizacją” lub „Nowelizacją KSH”)[1], wchodząca w życie 13 października 2022 roku, istotnie wpłynie na sytuację prawną i funkcjonowanie organów spółek kapitałowych. Zmiany w treści ustawy z 15 września 2000 roku Kodeks spółek handlowych (zwanej dalej: „KSH”)[2] zasadniczo obejmują swym zakresem dwa obszary, spośród których pierwszym jest wprowadzenie regulacji dotyczących prawa holdingowego, natomiast drugim – regulacji odnoszących się do zasad zarządzania spółkami kapitałowymi i zasad nadzoru nad tymi spółkami.
PRAWO HOLDINGOWE
W obrębie pierwszego z obszarów Nowelizacji, jakim jest wprowadzenie do polskiego prawa spółek handlowych tzw. prawa holdingowego (prawa grup spółek, prawa koncernowego), ustawodawca zdecydował się na uzupełnienie systematyki KSH poprzez dodanie w tytule I działu IV zatytułowanego „Grupy spółek”. Zostały w nim umieszczone przepisy, regulujące relacje między powiązanymi ze sobą personalnie lub kapitałowo spółkami, funkcjonującymi w ramach grup kapitałowych. Za sprawą Nowelizacji po raz pierwszy w KSH pojawiła się definicja legalna grupy spółek, dotąd nieznana polskiemu prawu prywatnemu. Od 13 października 2022 roku pojęcie grupy spółek na gruncie KSH należy rozumieć jako kwalifikowany stosunek dominacji i zależności istniejący pomiędzy spółkami, tj. holding faktyczny, tworzony przez spółkę dominującą i spółkę albo spółki zależne, będące spółkami kapitałowym, kierujące się, poza interesem własnym, również wspólną strategią gospodarczą, która umożliwia spółce dominującej sprawowanie jednolitego kierownictwa nad spółką albo spółkami zależnymi. Decyzje co do uczestnictwa w grupie spółek będą podejmowane przez organy właścicielskie spółek zależnych, w uchwałach zapadających większością trzech czwartych głosów ze wskazaniem w ich treści danych identyfikacyjnych spółki dominującej. Uczestnictwo takie ujawniać będzie sąd rejestrowy zarówno w rejestrze spółki dominującej, jak i zależnej. Ustanie uczestnictwa w grupie spółek nastąpi zaś wskutek podjęcia uchwały przez zgromadzenie spółki zależnej większością trzech czwartych głosów lub przez złożenie przez spółkę dominującą oświadczenia spółce zależnej. Wobec powyższego, wydaje się, że zmiana składu grupy czy też wygaśnięcie stosunku dominacji same w sobie nie będą wystarczające dla ustania uczestnictwa w grupie spółek. Warto również w tym momencie zaznaczyć, że ustawodawca wyraźnie wyłącza określone spółki spod zakresu zastosowania przepisów o spółce zależnej uczestniczącej w grupie spółek[3].
Wspólna strategia grupy spółek, przyjęta w celu realizacji wspólnego interesu z założenia uzasadnia sprawowanie przez spółkę dominującą jednolitego kierownictwa nad spółką albo spółkami zależnymi. Podstawową instytucją prawną, która ma zapewnić spółce dominującej sprawne i efektywne zarządzanie grupą spółek, jest wiążące polecenie kierowane przez spółkę dominującą do spółki zależnej[4]. Jego wydanie musi być uzasadnione interesem grupy spółek, a przepisy szczególne mogą wyłączać lub ograniczać taką możliwość. Zarówno wykonanie, jak i odmowa wykonania wiążącego polecenia, wymagać będzie podjęcia przez zarząd spółki zależnej uchwały o treści zgodnej z nowymi przepisami, a także poinformowania spółki dominującej o powzięciu stosownej uchwały. W przypadku podjęcia przez spółkę zależną pozytywnej decyzji co do wiążącego polecenia, podjęcie uchwały powinno nastąpić jeszcze przed przystąpieniem do wykonywania wiążącego polecenia. Wykluczone będzie zatem powzięcie takiej uchwały ex post, w celu włączenia do zakresu „wykonania wiążącego polecenia” czynności dokonanych jeszcze przed podjęciem uchwały. Warto również zaznaczyć, że odmowa wykonania wiążącego polecenia wymagać będzie uzasadnienia, a we wskazanych przez ustawodawcę przypadkach zarząd spółki zależnej będzie obowiązany do podjęcia uchwały, niewyrażającej zgody na wykonanie wiążącego polecenia. Inną, równie istotną instytucją prawną, mającą na celu umożliwienie spółce dominującej sprawnego zarządzania grupą spółek jest przysługujące jej prawo do przymusowego wykupu udziałów albo akcji należących do wspólników (akcjonariuszy) mniejszościowych spółki zależnej, tzw. squeeze-out.
Ustawa zawiera także obszerne regulacje odnoszące się do odpowiedzialności odszkodowawczej spółki dominującej, w tym odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną spółce zależnej wykonaniem wiążącego polecenia, za obniżenie wartości udziału przysługującego wspólnikowi (akcjonariuszowi) spółki zależnej czy też za szkodę wyrządzoną wierzycielowi spółki zależnej. Odpowiedzialność ta nie ma jednak charakteru absolutnego, albowiem przepisy wprowadzone Nowelizacją KSH przewidują okoliczności egzoneracyjne, których zaistnienie wyłącza odpowiedzialność spółki dominującej. Gdy mowa o wyłączeniu odpowiedzialności, nie sposób pominąć uprawnienia przyznanego członkom zarządów, rad nadzorczych, komisji rewizyjnych oraz likwidatorom spółek uczestniczących w grupie spółek, polegającego na możliwości powołania się przez ww. podmioty na działanie albo zaniechanie w określonym interesie grupy spółek w celu wyłączenia ich osobistej odpowiedzialności.
Choć zgodnie z brzmieniem uzasadnienia projektu Ustawy, Nowelizacja KSH wprowadza ograniczoną (szczątkową) regulację prawa holdingowego[5], jej pełne i szczegółowe omówienie przekraczałoby ramy niniejszego opracowania. Wobec powyższego, w tym miejscu ograniczę się do wskazania jeszcze kilku (ale nie wszystkich) aspektów proponowanych zmian. W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę, że planowane rozwiązania zobowiązują zarząd spółki zależnej do sporządzania i przedstawiania właściwym organom sprawozdania o powiązaniach umownych tej spółki ze spółką dominującą za okres ostatniego roku obrotowego. Ponadto, przewiduje się rozszerzenie uprawnień nadzorczych spółki dominującej, a w szczególności możliwość przeglądania w każdym czasie ksiąg i dokumentów spółki zależnej, uczestniczącej w grupie spółek, a także sprawowanie stałego nadzoru przez radę nadzorczą (a w razie jej braku – przez zarząd) spółki dominującej nad realizacją interesu grupy przez spółkę zależną. Co więcej, na członka rady nadzorczej spółki dominującej nakłada się zakaz ujawniania tajemnic spółki zależnej, w tym także po wygaśnięciu mandatu. Z kolei wspólnik (akcjonariusz) spółki zależnej, reprezentujący co najmniej 10 % kapitału zakładowego, otrzyma uprawnienie do jednorazowego żądania w każdym roku obrotowym wyznaczenia przez sąd rejestrowy firmy audytorskiej w celu zbadania rachunkowości oraz działalności grupy spółek.
SYTUACJA PRAWNA ORGANÓW SPÓŁEK KAPITAŁOWYCH PO WEJŚCIU W ŻYCIE PRZEPISÓW NOWELIZACJI
Druga grupa przepisów wprowadzona Nowelizacją KSH ma na celu zwiększenie efektywności nadzoru korporacyjnego rad nadzorczych (oraz dyrektorów niewykonawczych w przypadku prostej spółki akcyjnej) nad spółkami i usprawnienie współpracy pomiędzy zarządami a radami nadzorczymi spółek.
W pierwszej kolejności należy odnieść się do szczególnych narzędzi, w które zostały wyposażone rady nadzorcze spółek kapitałowych. Zanim to jednak nastąpi, warto zaznaczyć, że ustanowienie rady nadzorczej jest obligatoryjne jedynie w przewidzianych prawem przypadkach, a więc w odniesieniu do wszystkich spółek akcyjnych i niektórych tylko spółek z ograniczoną odpowiedzialnością[6]. Nic się w tym zakresie nie zmienia. Zgodnie z dotychczas obowiązującym stanem prawnym, rada nadzorcza nie ma jednego, ściśle określonego, przypisanego przez ustawodawcę zadania, a sprawuje stały nadzór nad działalnością danej spółki kapitałowej (o ile została w niej powołana) we wszystkich dziedzinach jej działalności. Celem urzeczywistnienia uprawnienia przyznanego radzie nadzorczej, Nowelizacja wprowadza szereg kompetencji szczegółowych, wśród których wskazać można m. in.: (i) możliwość ustanowienia uchwałą rady nadzorczej doraźnych lub stałych komitetów rady nadzorczej (co na gruncie obowiązującej regulacji było dotychczas dopuszczalne wyłącznie w odniesieniu do organów prostej spółki akcyjnej); (ii) uprawnienie do podjęcia przez radę nadzorczą uchwały w sprawie zbadania na koszt spółki przez doradcę rady nadzorczej określonej sprawy dotyczącej działalności lub majątku spółki lub też przygotowania określonych analiz oraz opinii (co w odniesieniu do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością jest możliwe tylko, jeżeli umowa tak stanowi); (iii) wymóg uzyskania zgody rady nadzorczej na zawarcie przez spółkę transakcji ze spółką dominującą, zależną lub powiązaną, jeżeli zsumowana wartość wszystkich transakcji zawieranych z tą samą spółką w danym roku obrotowym przekracza 10 % aktywów spółki (co dotyczy tylko spółki akcyjnej). Jednocześnie, wskazać należy, że ustawodawca, prócz przyznawanych uprawnień, nakłada na rady nadzorcze również konkretne obowiązki, zakreślając tym samym pewne ramy ich działalności. Za istotną zmianę w funkcjonowaniu rad nadzorczych uznać należy konieczność sporządzania oraz składania organom właścicielskim pisemnego sprawozdania z działalności rady nadzorczej za ubiegły rok obrotowy. Ponadto, w spółkach, których sprawozdanie finansowe podlega badaniu ustawowemu, rada nadzorcza obowiązana będzie każdorazowo zawiadamiać kluczowego biegłego rewidenta spółki o terminach posiedzeń, których przedmiotem będzie ocena sprawozdania finansowego spółki i sprawozdania z działalności zarządu, ocena wniosków dotyczących podziału zysku oraz sprawozdania z wyników tychże ocen. Dodatkowo, wskazać należy, że Nowelizacja KSH znacząco wzmacnia i akcentuje pozycję ustrojową przewodniczącego rady nadzorczej. Od 13 października 2022 roku przewodniczący rady nadzorczej z mocy ustawy kierować będzie pracami organu kontrolnego oraz odpowiadać za ich organizację. Będzie również zobowiązany do zwoływania posiedzeń rady nadzorczych, o czym będzie jeszcze mowa poniżej.
Istotną częścią reformy jest również wprowadzenie precyzyjnych regulacji dotyczących standardów działania członków zarządów oraz rad nadzorczych. Za sprawą Nowelizacji na podmioty pełniące funkcje w organach spółek zostaje wprost nałożony obowiązek dołożenia staranności wynikającej z zawodowego charakteru działalności, obowiązek dochowania lojalności wobec spółki, a także nieujawniania tajemnicy spółki, w tym także po wygaśnięciu mandatu. Jednocześnie w ramach zmian, które wejdą w życie 13 października 2022 roku, zastosowanie do członków zarządów oraz rad nadzorczych spółek z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółek akcyjnych znajdzie zasada biznesowej oceny sytuacji (business judgement rule), która jest jedną z kluczowych instytucji nowoczesnego prawa spółek. Reguła ta pozwala na wyłączenie odpowiedzialności osób sprawujących mandat w organach spółek za szkodę wyrządzoną spółce poprzez podjęcie decyzji, które wprawdzie okażą się błędne, ale były podejmowane w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, jakie powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny. Warto wspomnieć, że ww. rozwiązania nie mają charakteru przełomowego, albowiem zostały już uprzednio uregulowane w KSH przy okazji wprowadzenia przepisów o prostej spółce akcyjnej i w odniesieniu do funkcjonowania jej organów.
Znowelizowane przepisy doprecyzowały także sposób obliczania kadencji członków organów, który dotychczas budził wątpliwości interpretacyjne, pomimo jednoznacznej wykładni przyjętej przez Sąd Najwyższy w uchwale z 24 listopada 2016 roku[7]. Od 13 października 2022 roku bezsporną i niepozostawiającą pola do dyskusji, będzie metoda obliczania kadencji piastunów organów w pełnych latach obrotowych. Warto wskazać, że znajdzie ona zastosowanie już w odniesieniu do sposobu obliczania okresu sprawowania funkcji w organie przez osoby, pełniące mandat w dniu wejścia w życie nowych przepisów. Ustawodawca pozostawia jednak możliwość odejścia od zasad kodeksowych na rzecz autonomicznej decyzji interesariuszy spółki, wyrażonej w umowie.
Należy również zwrócić uwagę, że Nowelizacja wprowadza obowiązek protokołowania posiedzeń zarządu oraz rady nadzorczej, co dotychczas pozostawało w gestii stron umowy spółki, które mogły (choć nie musiały) wprowadzić taki wymóg do treści umowy. Od 13 października 2022 roku obligatoryjnym będzie również zwoływane posiedzeń rady nadzorczej poprzez zaproszenia. Analogicznie jak w przypadku zgromadzeń organów właścicielskich, posiedzenia rady nadzorczej będą mogły odbywać się bez formalnego zwołania, o ile wszyscy członkowie wyrażą na to zgodę. Co więcej, wprowadzona zostanie możliwość podejmowania uchwał w sprawach nieobjętych porządkiem obrad, o ile żaden z członków rady nadzorczej, biorących udział w posiedzeniu, się temu nie sprzeciwi. Ponadto, Nowelizacja wprowadza jednolite standardy co do sposobu podejmowania uchwał przez rady nadzorcze spółek z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółek akcyjnych, tj. konieczność podejmowania uchwał w głosowaniu jawnym i bezwzględną większością głosów, chyba że umowa spółki lub regulamin rady nadzorczej stanowi inaczej.
Warto również zaznaczyć, że 13 października 2022 roku na zarząd spółki akcyjnej zostanie nałożony obowiązek niezwłocznego udzielania, bez dodatkowego wezwania, radzie nadzorczej informacji m. in. o podjętych uchwałach, sytuacji spółki, postępach w realizacji wyznaczonych kierunków rozwoju oraz transakcjach i innych zdarzeniach wpływających lub mogących wpłynąć na sytuację majątkową spółki, jej spółek zależnych oraz spółek powiązanych. Dane dotyczące uchwał zarządu, sytuacji spółki oraz postępów w realizacji rozwoju działalności spółki, zarząd będzie zobligowany przekazywać na każdym posiedzeniu rady nadzorczej, chyba że rada nadzorcza postanowi inaczej. Co więcej, na członkach zarządu, prokurentach i osobach zatrudnionych w spółce lub wykonujących na rzecz spółki w sposób regularny określone czynności na podstawie umowy o dzieło, umowy zlecenia albo innej umowy o podobnym charakterze, ciążyć będzie obowiązek sporządzenia lub przekazania radzie nadzorczej wszelkich informacji, dokumentów, sprawozdań lub wyjaśnień dotyczących spółki, jej spółek zależnych oraz powiązanych. Zarząd przy tym nie będzie mógł ograniczyć radzie nadzorczej dostępu do żądanych wiadomości.
Zwracam uwagę, że omówienie drugiego obszaru Nowelizacji KSH, na który składają się regulacje odnoszące się do zasad zarządzania spółkami kapitałowymi i nadzoru nad tymi spółkami, nie ma charakteru kompleksowego, podobnie zresztą, jak w odniesieniu do rozważań dotyczących prawa grup spółek. W niniejszym opracowaniu zostały poruszone jedynie najważniejsze zagadnienia, z którymi w przyszłości przyjdzie mierzyć się polskim przedsiębiorcom, prawnikom, przedstawicielom doktryny, a niekiedy również sądom. Warto zatem sięgnąć do treści samej Ustawy celem zgłębienia wiedzy w zakresie przedmiotowej materii.
UWAGI KOŃCOWE
Powszechnie wskazuje się, że Nowelizacja KSH jest największą nowelizacją prawa handlowego od przeszło 20 lat. Przepisy, wchodzące w życie 13 października 2022 roku niosą ogromne zmiany, zarówno w zakresie relacji pomiędzy spółkami, przynależnymi do jednej grupy, jak i w odniesieniu do wzajemnych stosunków między organami każdej spółki kapitałowej. Nowelizacja z założenia ma być odpowiedzią na potrzeby praktyki oraz zmierzać do wyeliminowania wątpliwości podnoszonych przez przedsiębiorców i przedstawicieli doktryny. A czy tak się stanie? Czas pokaże.
Autor: Monika Lis
[1] Dz.U. 2022 poz. 807.
[2] Dz.U. 2000 Nr 94 poz. 1037.
[3] Zgodnie z treścią przepisu art. 2116 § 2 Ustawy przepisów ustawy o spółce zależnej uczestniczącej w grupie spółek nie stosuje się do: 1) spółki publicznej; 2) spółki, która jest spółką w likwidacji i rozpoczęła podział swego majątku albo jest spółką w upadłości; 3) spółki będącej podmiotem objętym nadzorem nad rynkiem finansowym w rozumieniu art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz. U. z 2020 r. poz. 2059 oraz z 2021 r. poz. 680, 815, 1598 i 2140).
[4] Zob. uzasadnienie projektu ustawy z 9 lutego 2022 roku o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw, s. 9.
[5] Tamże, s. 4.
[6] W spółce z ograniczoną odpowiedzialnością powołanie rady nadzorczej jest – jak stanowi przepis art. 213 § 1 KSH, zgodnie z którym umowa spółki może ustanowić radę nadzorczą lub komisję rewizyjną albo oba te organy – fakultatywne. Obligatoryjne staje się to dopiero wówczas, gdy kapitał zakładowy przewyższa kwotę w wysokości 500 000 złotych, a wspólników jest więcej niż dwudziestu pięciu (zob. art. 213 § 2 KSH). Powyższe przesłanki muszą być spełnione łącznie, a w razie ich spełnienia to do wspólników należy prawo wyboru odpowiedniego organu nadzoru: rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej.
[7] III CZP 72/16, OSNC 2017, nr 7-8, poz. 79.
